Cửa hàng tiện lợi là không gian mà sự không quan tâm lại là tính tốt. Đa số các nhân viên làm thêm tại cửa hàng tiện lợi đều xem nơi này không hơn một nơi để giải quyết kế sinh nhai của mình. Nhưng khi tìm hiểu kỹ thì ở đây cũng có cả ước mơ và tình cảm.
Bạn Lee Deok-ju nói rằng, “Đứng ở bàn tính tiền thôi chưa đủ. Một nhiệm vụ quan trọng của nhân viên là đi lại từ kho đến cửa hàng và làm sao cho các kệ hàng luôn gọn và đầy hàng”.
B ạn Lee Deok-ju, sinh viên năm tư sắp tốt nghiệp vào mùa hè năm nay, làm tại GS25 ngay trước ga Bucheon, tỉnh Gyeonggi. Bạn đã làm trong không gian rộng khoảng 15 pyeongnày được ba năm, vào mỗi hai ngày cuối tuần không đến trường, từ tám giờ sáng tới bốn giờ chiều. Lương một giờ bằng với mức lương tối thiểu được quy định theo luật năm 2017 là 6.470 won, tăng 7,3% so với mức 6.030 won của năm ngoái. Nếu nhân lên tám thì lương một ngày được hơn 50.000 won và số tiền kiếm trong hai ngày được sử dụng làm tiền tiêu vặt cho tuần sau.
Có thể nói bạn Lee Deok-ju là một trường hợp hơi ngoại lệ khi xem xét thực tế của sinh viên làm thêm tại các cửa hàng tiện lợi ở Hàn Quốc. Là sinh viên bạn nhận tiền học phí từ bố mẹ và chỉ làm thêm ở gần nhà vào cuối tuần, thêm nữa làm việc này cũng là do bạn nghĩ rằng đây là quá trình chuẩn bị để xin vào tập đoàn bán lẻ GS vốn là công ty kinhdoanh chuỗi cửa hàng tiện lợi. Vì vậy, bạn đã nhiệt tình tham gia phỏng vấn. Ngược lại, hơn mười người làm thêm tại cửa hàng tiện lợi mà tôi thử phỏng vấn đều từ chối ngay từ đầu hoặc sau khi trao đổi khoảng hai, ba tiếng tôi đề nghị muốn đưa câu chuyện lên báo và xin phép được phỏng vấn, chụp hình một cách chính thức thì họ đều xua tay từ chối.
Bây giờ đất nước này có thể xem là một Nước cộng hòa của cửa hàng tiện lợi. Đi qua một cửa hàng tiện lợi chưa quá 100 mét lại xuất hiện một cửa hàng khác. Vì thế, dễ tìm nhất là việc làm thêm ở cửa hàng tiện lợi và tỷ lệ nhảy việc cũng cao tương ứng. Cũng có lẽ điều này là lý do lớn nhất mà những người làm ở đó không muốn để hình ảnh của mình bị lộ ra trên các phương tiện thông tin đại chúng.
Với một ai đó thì đây là quá trình chuẩn bị tìm việc
Ở cửa hàng tiện lợi có đủ các loại mặt hàng. Bạn Lee Deok-ju nói rằng bạn cũng không biết chính xác có bao nhiêu loại.
Tuy nhiên, bạn giải thích rằng dù nhu phẩm sinh hoạt đều được chuẩn bị đầy đủ theo từng loại nhưng góp phần khá lớn cho doanh thu là các loại nước uống, đồ ăn vặt và thức ăn sẵn. Trước đây, mì ly, gimbap tam giác và kimchi gói là thực đơn tiêu biểu nhưng hai, ba năm gần đây cơm hộp đã lên ngôi. Tùy theo từng cửa hàng tiện lợi, họ phát triển các thương hiệu của chính mình để cạnh tranh và bán nhiều loại cơm hộp trông rất hấp dẫn. Tại cửa hàng GS25 của bạn Lee Deok-ju, hiện tại sản phẩm chiếm tỷ trọng cao nhất trong doanh thu chính là cơm hộp. Năm ngoái, cửa hàng cũng đã làm ra thương hiệu cà phê của mình. Họ đặt bảng quảng cáo thật lớn ngay trước cửa hàng với nội dung trực tiếp xay và bán cà phê Americano giá 1.000 won.
Việc làm thêm ở cửa hàng tiện lợi cũng phải phù hợp với tính cách? Quá trình huấn luyện để tiếp khách ra sao? Cách bày hàng hóa như thế nào? Quy tắc bỏ hàng hóa vào túi ra sao? Khách hàng nào khó tính nhất? Đã bao giờ gặp ăn cắp vặt chưa? Tôi liên tục hỏi bạn Lee Deok-ju những câu hỏi được chuẩn bị sẵn. Để viết bài báo này, tôi đã đọc trước tiểu thuyết “Con người của cửa hàng tiện lợi” – một tác phẩm của Sayaka Murata – nhận được giải Akutagawa tại Nhật Bản năm ngoái. Trong cuốn tiểu thuyết mang phong cách tự truyện, bằng kinh nghiệm làm thêm suốt 18 năm của bản thân, tác giả đã miêu tả lại một cách thú vị nội dung được học qua khóa huấn luyện trong suốt hai tuần để tạo nên “con người của cửa hàng tiện lợi” hay “sinh vật đồng nhất” được gọi là nhân viên bán hàng. Muốn như thế thì phải nhìn vào mắt khách hàng rồi nở nụ cười và chào hỏi, chất giọng vui tươi với tông cao, băng vệ sinh phải bỏ vào túi giấy cho khách, bỏ riêng thức uống lạnh và nóng, phải khử độc tay khi đưa các món ăn nhanh mà khách yêu cầu.
Nhưng có vẻ như tình trạng của chúng ta khác với Nhật Bản. Đó là câu trả lời của bạn Lee Deok-ju.
“Tôi chưa được huấn luyện lần nào cả. Đương nhiên tỏ thái độ vui vẻ là việc tốt đấy nhưng nhìn thẳng vào mắt khách hàng thì tôi cố để tránh. Khách hàng vốn không thích nhìn vào mắt họ chút nào cả. Chỉ cần tính đúng theo mã số hàng hóa và nói rõ ràng giá tiền là được... Cách bày hàng tôi không được học cụ thể nhưng có đúng một nguyên tắc. Tiền nhập tiền xuất. Đó là hàng nào vào trước thì bán trước và chủ cửa hàng cũng nhấn mạnh phải làm đúng theo nguyên tắc này.”
“Vào một buổi sáng ngày Tết, tôi đang ngồi tại cửa hàng tiện lợi, bỗng có một chú tầm 40 tuổi hỏi tôi “Đã ăn tteokguk chưa?”. Tôi giật mình. Đây là lần đầu tiên, với một người đứng ở quầy tính tiền như tôi, nhận được sự quan tâm từ một ai đó. Ai cũng chỉ tính tiền rồi đi mà không hề nhìn đến mặt tôi. Tôi cũng thoải mái với kiểu ấy.”
Do các thức ăn tươi chuẩn bị sẵn được đưa vào danh sách hàng hóa của cửa hàng tiện lợi ngày càng tăng nên các nhân viên phải chuyển hàng từ các xe tải lạnh nhiều lần hơn.
Bầu không khí cũng khác biệt tùy vào vị trí của cửa hàng tiện lợi. Khu vực này là nơi tập trung nhiều phòng trọ khép kín cho người lao động nước ngoài. Vì vậy, khách hàng đến để mua thức ăn sẵn hay nhu phẩm sinh hoạt khá nhiều nhưng do họ vẫn chưa quen với ngôn ngữ và chữ viết nên liên tục nhờ tìm kiếm hàng hóa giúp. Tuy nhiên, với bạn Lee Deok-ju, trong suốt ba năm, người nói chuyện với bạn mà không phải là để mua hàng duy nhất chỉ có một người. Lee nhớ lại, “Vào một buổi sáng ngày Tết, tôi đang ngồi tại cửa hàng tiện lợi, bỗng có một chú tầm 40 tuổi hỏi tôi “Đã ăn tteokguk chưa?”. Tôi giật mình. Đây là lần đầu tiên, với một người đứng ở quầy tính tiền như tôi, nhận được sự quan tâm từ một ai đó. Ai cũng chỉ tính tiền rồi đi mà không hề nhìn đến mặt tôi. Tôi cũng thoải mái với kiểu ấy.” Đúng thật, những khách hàng với khuôn mặt và quần áo luộm thuộm như vừa mới ngủ dậy đến mua sữa và giấy, hoặc như những khách đến mua gimbap tam giác và mì ly vào buổi chiều muộn rồi đi ra bàn ngồi ăn cho đủ bữa thì giữa họ và nhân viên bán hàng ngoài thái độ không quan tâm ra còn gì hơn nữa đâu. Cửa hàng tiện lợi không phải là không gian con người gặp gỡ mà là nơi con người đi lướt qua nhau một cách máy móc và là nơi sự tồn tại phân tán thành những mảnh riêng biệt.
Nhân viên bán hàng không được ăn uống ở ngay trước quầy tính tiền. Nhưng lại không được rời quán để đi ăn. Những lúc không có khách, bạn ăn nhanh một cốc mì ly để cho qua bữa trưa.
“Tôi đã có lần bắt được một học sinh tiểu học ăn cắp một cây kem đá nhưng chưa từng gặp tên ăn cắp nào đáng sợ cả. Khách hàng nam đa số hay nói trống không với tôi. Lịch sự thì gọi là, “Cậu học sinh!” nhưng đa số họ gọi “Này”. Có những khách hàng nói năng thô lỗ hoặc không đưa tiền tận tay mà ném thẳng tiền xuống bàn. Cũng mệt nhưng tôi cũng cố để không bận tâm. Thay vào việc quan tâm đến thái độ khách hàng khinh thường hay tôn trọng mình, tôi tập trung vào việc quan sát phản ứng của họ về sản phẩm. Vì mục tiêu cuối cùng của tôi là vào làm việc cho tập đoàn bán lẻ GS.”
Với một ai đó thì đây là nhà
Với một anh mang họ Park, người đàn ông hơn 50 tuổi, làm tại cửa hàng tiện lợi Seven Eleven trên đường lớn gần Dongdaemun, là người bỏ thời gian kể cho tôi nghe nhiều chuyện nhất nhưng cũng là người từ chối kịch liệt nhất với lời đề nghị đưa lên báo. Hoàn cảnh của anh rất khác với Lee Deok-ju. Tôi không thể không kể thêm câu chuyện của anh bằng cách giấu tên.
Trước nhất với anh ấy đây không phải là việc làm thêm mà ngược lại là công việc chính. Anh làm việc 12 giờ một ngày. Không phải làm “tám giờ ba ca” mà là “12 giờ hai ca”, anh đổi ca với chủ cửa hàng và để cố định điều kiện làm việc này là nhờ có sự quan tâm đặc biệt của chủ cửa hàng.
“Ở nơi này tôi không bị làm phiền và tôi cũng có thể ăn ở tại đây. Mỗi ngày để nhận thêm 20.000 won thì điều kiện làm việc hiện giờ cần thiết đối với tôi hơn so với việc làm thêm nhiều giờ.” Anh Park, người đứng tại quầy tính tiền chật hẹp của cửa hàng tiện lợi ấy từ tám giờ tối cho đến tám giờ sáng, không có nhà. Anh thất bại trong công việc kinh doanh và đã rời khỏi gia đình. Ban đầu, do có thể qua đêm ở cửa hàng nên anh chọn công việc này.
“Giống như một nhà tù nhỏ vậy. Dù vậy, nếu như muốn thì bất cứ lúc nào cũng có thể bước ra khỏi nó. Ở đây là hướng đông nên mỗi buổi sáng có thể thấy mặt trời mọc. Mỗi mùa có khác nhưng cơ bản là cứ khi mặt trời mọc thì tôi lại nghĩ là đã đến giờ tan tầm rồi.”
Sau khi hết giờ làm, để bắt đầu một ngày, anh thường rửa mặt và đánh răng ở nhà vệ sinh trong tòa nhà của cửa hàng tiện lợi, chỉ khi nào mệt hay khi muốn ngả lưng thì anh đến jjimjilbang (nhà tắm xông hơi) gần đó. Mục tiêu của anh là tiết kiệm 1 triệu 700 ngàn won một tháng. Anh tính nếu vậy thì một năm sẽ được 20 triệu, cứ như thế trong năm năm thì sẽ có trong tay 100 triệu. Anh không hút thuốc cũng không uống rượu, chỉ tập trung vào làm tại cửa hàng tiện lợi, cho đến bây giờ được hai năm rưỡi, xem như kế hoạch của anh đã thành công một nửa.
“Mỗi khách hàng là một ân nhân của tôi. Với tấm lòng ấy tôi chào hỏi họ hết sức chân thành... và cũng có nhiều khách thích điều này mà đến cửa hàng chúng tôi.” Anh bảo có nhiều khách quen nhất định đến đây dù chỉ để mua một chai nước. “Con người ấy mà, không phải tiền mà chính tâm trạng mới quan trọng nhất. Đặc biệt đối với những người khó khăn điều này càng đúng hơn.” Không biết có phải vì vậy không mà có những khách rủ tôi cùng ăn cơm sau khi xong việc, còn có người đem cho tôi áo còn lại sau khi bán. “Tôi cứ nghĩ đây là tận cùng đáy xã hội rồi nhưng khi xuống đến đáy rồi mới biết nó ấm cúng quá.”
Công việc ban ngày của anh Park không giống với những người bị chôn chân tại quầy tính tiền của cửa hàng tiện lợi suốt đêm. Anh còn học môn nhảy thể thao tại trung tâm văn hóa của khu phố. Một tháng anh trả 20.000 won cho 14 giờ học nhảy. Anh cũng hay đến thư viện của khu phố.
“Tôi đã nghiên cứu sẵn nhiều cách để không phải trả tiền mà có thể sử dụng thời gian thật có ích. Có những lúc tôi nghĩ so với cách sống xài tiền như nước khi còn làm ăn trước đây thì bây giờ tôi thấy dư dả và sống thật với bản chất mình hơn.”
Cách suy nghĩ của anh về công việc làm thêm ở cửa hàng tiện lợi cũng đáng được xem là một quan niệm sống. “Ngoài mấy đứa trẻ là sinh viên đại học vừa làm việc kiếm tiền vừa học hỏi do hoàn cảnh gia đình hoặc do tính tự lập đặc biệt của chúng ra thì số còn lại cũng có thể là những kẻ thua cuộc. Nhưng nếu không phải làm với mục đích để ta đây với người khác thì công việc này cũng đáng làm. Chỉ có nhân viên của công ty lớn mới là người làm công ăn lương tháng thôi sao? Tôi cũng được nhận lương theo tháng. Lương nhận được mỗi tháng, đó chính là quả ngọt của thiên đường đấy. Phải trải qua thất bại rồi tôi mới biết được điều này.”
Anh nói chính xác rằng cửa hàng anh hiện có tất cả 852 loại sản phẩm. Việc làm theo hướng dẫn là việc của người làm thêm ở cửa hàng tiện lợi nhưng chỉ cần đi quanh cửa hàng có thể cảm nhận được rằng tính cách của nhân viên ảnh hưởng đến bầu không khí của quán. “Cửa hàng tiện lợi ở gần đây có nhiều nhưng cửa hàng của tôi là lau dọn sạch sẽ nhất và thùng rác cũng gọn gàng nhất. Nếu không như vậy tôi không thể chịu được.”
Anh nói doanh thu và hàng tồn kho không cần phải quyết toán. Vì trong máy tính đã có chương trình tự xử lý được cài đặt sẵn. Doanh thu và lượng hàng tồn kho hiện rõ từng mục một trên màn hình nên chỉ cần đổi ca cho chủ quán là được. “Bán được nhiều tôi rất vui nhưng khi doanh thu thấp tôi cảm thấy có lỗi như chính tôi làm sai vậy. Nếu nói có lúc mệt mỏi chỉ có những lúc như vậy?” Cuối cùng anh Park lo lắng cho đất nước. “Đó không phải là vấn đề cá nhân. Kinh tế của đất nước phải tốt lên mới được, tài phiệt cứ gói tiền đem đi cho những người có quyền lực thì làm sao mà nền kinh tế khá lên được chứ? Việc đó đến một người làm 12 tiếng một ngày để nhận 70.000 won như tôi cũng biết.”
Kim Seo-ryungGiám đốc Old & Deep Story Lab
Ảnh Ahn Hong-beom
Dịch Lê Mỹ Chi
한국국제교류재단
