한국국제교류재단

Trong từng sản phẩm thủ công đều cô đọng văn hóa của một vùng nào đó. Những địa phương sản sinh ra số lượng lớn nguyên liệu chất lượng cao là cơ sở cho các hoạt động thủ công, và bản sắc địa phương như lịch sử và văn hóa được lồng trong các sản phẩm thủ công mỹ nghệ. Trong những năm gần đây, nghề thủ công truyền thống có gốc rễ từ các địa phương đang được chú ý trở lại nhờ sự quan tâm của toàn cầu đến tính địa phương.

Kim Hong-do (Kim Hoằng Đạo, 1745-?). “Dệt chiếu”. Cuối thế kỷ XVIII. Mực và tô màu nhạt trên giấy. 28cm × 23,9cm.
Người cha dệt chiếu theo giọng đọc của con trai nhỏ, người mẹ đang quay xa kéo sợi. Trong thời đại Joseon, nghề thủ công là công việc lao động hàng ngày để duy trì sinh kế.
© Bảo tàng Quốc gia Hàn Quốc

Kim Hong-do. “Lò rèn”. Cuối thế kỷ XVIII. Mực và tô màu nhạt trên giấy. 27,9cm × 24cm.
Hình ảnh những chàng trai hứng khởi làm việc, dùng búa sắt nện lên khối sắt đã được nung trong lửa ở trên đe được mô tả rất rõ. Lò rèn là nơi sản xuất đủ loại công cụ bằng sắt cần thiết cho đời sống, tuy ngày nay hầu như đã biến mất không còn nữa nhưng thỉnh thoảng vẫn có thể bắt gặp được ở những ngôi chợ truyền thống ở tỉnh lẻ.
© Bảo tàng Quốc gia Hàn Quốc

“Gyuhap chongseo” (Khuê cáp tùng thư) là cuốn sách tổng hợp các thông tin cần thiết cho cuộc sống được biên soạn vào đầu thế kỷ XIX. Nội dung sách có phần nói về những sản phẩm danh tiếng được sản xuất trên toàn quốc, giúp ta đọc được cái nhìn của người tiêu dùng thời bấy giờ nên có giá trị sử liệu cao. Trong số các làng nghề thủ công nổi tiếng được ghi chép bởi tác giả Bingheogak (Bằng Hư Các) họ Lee, có những nơi đã không còn giữ được truyền thống nhưng phần lớn vẫn duy trì được danh tiếng cho đến tận ngày nay.

Truyền thống của nghề thủ công đều có gốc rễ từ địa phương mà không hề có ngoại lệ, bởi vì nền tảng của cộng đồng sinh sống và tích lũy trí tuệ chính là địa phương. Có thể nói khi dùng tay làm nên các vật dụng sinh hoạt và chia sẻ cho nhau để cùng sử dụng, thời gian từng người nỗ lực mài giũa tay nghề chính là lịch sử của nghề thủ công. Trong xã hội truyền thống, việc làm ra các sản phẩm bằng nguyên liệu dễ tìm ở gần là chuyện phổ biến. Chiếu hoa ở đảo Ganghwa, vải gai ở núi Hansan, đồ thủ công từ tre ở Damyang và đồ khảm xà cừ ở Tongyeong cũng dựa trên nguồn nguyên liệu phong phú có sẵn ở địa phương đó. Các sản phẩm thủ công nổi tiếng do nghệ nhân chế tạo khó có thể đi xa khỏi những vùng sản sinh ra nguyên liệu chính. Vì thế, những tác phẩm thủ công nổi bật thường được nhắc đến cùng với vùng sản sinh ra nguyên liệu để làm nên chúng và được công nhận là sản phẩm nổi tiếng.

Sự hợp sức của cộng đồng

Kim Bong-ryong (Kim Phụng Long, 1902-1994). Bình hoa đất nung phủ sơn mài hoa văn phượng hoàng và các đường uốn lượn (Loa điền thất ngóa thai phượng hoàng đường thảo văn hoa bình). Thập niên 1930. Đường kính miệng 27cm, đường kính thân 27cm, chiều cao 61cm.
Là tác phẩm đoạt giải trong Triển lãm Mỹ thuật Joseon năm 1936, bình hoa bằng đất nung được quét sơn mài và sau đó được trang trí lộng lẫy bằng họa tiết phượng hoàng, hoa hồng Sharon, dây leo uốn lượn. Kim Bong-ryong xuất thân từ Tongyeong được biết đến là người đã thể hiện kỹ thuật táo bạo và phát triển nghệ thuật sơn mài lên một bậc. Năm 1966, ông đã trở thành nghệ nhân najeonjang (nghệ nhân khảm xà cừ) di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đầu tiên được công nhận.
ⓒ Bảo tàng Lịch sử Wonju

Tongyeong là thành phố nằm ở bờ biển phía Nam, bào ngư vùng này được biết đến với hoa văn tuyệt đẹp và sắc nét hơn các vùng khác nhờ chiến thắng dòng chảy xiết của eo biển hẹp. Sản phẩm thủ công mỹ nghệ được gia công từ vỏ bào ngư này được gọi là najeon chilgi (đồ khảm xà cừ). Đồ khảm xà cừ Tongyeong là một trong những sản phẩm thủ công mỹ nghệ nổi tiếng đúng nghĩa được yêu mến trong một thời gian dài và là sản phẩm thủ công tiêu biểu đã tồn tại lâu đời, vượt qua những biến đổi đột ngột của thời đại. Tiềm lực này có thể tìm thấy từ sự tiếp nối giữ gìn sợi dây gắn kết từ thời xa xưa của những nghệ nhân ở cùng một vùng.

Tongyeong là nơi đóng quân của lực lượng thủy quân trong chiến tranh Nhâm Thìn Oa loạn (Nhật Bản xâm lược Triều Tiên năm 1592 - chú thích của người dịch). Chỉ huy đạo quân khi ấy là Tướng quân Yi Sun-shin (Lý Thuấn Thần, 1545-1598), người nổi tiếng với chiếc thuyền rùa. Đằng sau việc Tongyeong trở nên vang danh về đồ thủ công mỹ nghệ có bối cảnh lịch sử như thế. Thời điểm này cũng là lần đầu tiên một xưởng thủ công tập hợp các nghệ nhân tài hoa trong vùng được vận hành có hệ thống để cung cấp quân nhu và đồ dùng sinh hoạt hàng ngày. Kể từ đó, số lượng xưởng thủ công ngày càng nhiều lên và xuất hiện cụm từ “12 xưởng Tongyeong”, tên gọi này không có nghĩa là có 12 xưởng thủ công mà có nghĩa văn hóa thủ công đã phát triển và có nhiều xưởng thủ công ra đời.

Najeonjang (thợ khảm), người mài mỏng vỏ bào ngư để làm nên hoa văn sẽ không thể tác nghiệp một mình mà không có sự trợ giúp của những người thợ khác như somokjang (thợ mộc tạo hình cho khối gỗ) hay chiljang (thợ sơn)... Ngoài ra cả duseokjang (thợ kim loại) làm bản lề cũng phải góp sức. Tóm lại, nghề khảm xà cừ là thành quả của sự hợp lực giữa những nghệ nhân sống gần nhau. Tại Tongyeong hiện nay, những najeonjang, somokjang, duseokjang vẫn quây quần sống gần nhau như máu mủ ruột thịt.

Jeosan pareup (trữ sản bát ấp) có nghĩa là vùng cỏ gai mọc tốt, chỉ tám ngôi làng ở vùng Seocheon, tỉnh Chungcheongnam, nơi có sản lượng cây gai lớn nhất Hàn Quốc. Tương tự thế, seoksan pareup (tịch sản bát ấp) là tên gọi tám ngôi làng ở khu vực sông Nakdong nổi tiếng với nghề dệt tấm trải bằng sậy. Như vậy, làng nghề nổi tiếng không đến từ tài nghệ của một hai nghệ nhân. Phải có sự hợp tác theo hệ thống của cộng đồng sản xuất và phân phối cả vùng thì danh tiếng mới có thể bay xa. Chẳng hạn như để làm nên một cây quạt tre hapjukseon có đến 6-7 xưởng thủ công cùng phối hợp chặt chẽ. Các công đoạn từ vót tre làm nan quạt, dán úp cật tre lại, gấp giấy theo hình nan quạt, khắc tranh lên tre bằng indu (công cụ bằng sắt nung nóng) cho đến chạm khắc seonchu (phiến chuỳ) - vật trang trí treo ở cuối tay cầm - càng được chia nhỏ thì hiệu suất công việc cũng như mức độ hoàn thiện sẽ càng cao.

Lợi thế địa lý

Kim Bong-ryong. Khay tròn cẩn xà cừ có hình lá sen với hoa văn hai con chim phượng hoàng (Loa điền song phụng văn liên diếp hình quả bàn). Sau năm 1945. 40 × 40cm.
Kim Bong-ryong cũng nổi tiếng nhờ việc mở xưởng mỹ nghệ đào tạo ra nhiều nghệ nhân ở Tongyeong và Wonju. Vỏ trai, ốc - một trong hai nguyên liệu quan trọng nhất của kỹ thuật cẩn xà cừ - ở Tongyeong được xem là xuất sắc nhất, trong khi nhựa cây sơn ta - nguyên liệu còn lại - ở Wonju được xem là số một từ thời xa xưa.
ⓒ Bảo tàng Lịch sử Wonju

Yugi là chén bát đồng thau rất hữu ích vào mùa đông lạnh giá. Nếu đặt bát cơm ở góc nhà có hệ thống sưởi nền ondol và phủ chăn lên thì mấy tiếng sau bát vẫn nóng rẫy đến mức không dám chạm tay vào. Yugi được xem là vật quý giá bởi nó có màu vàng óng và độ bền đến mức có thể truyền lại cho đời sau. Từ sau thế kỷ XVIII, chén bát đồng thau được người dân sử dụng rộng rãi và kỹ thuật làm bát đã lan rộng ra toàn quốc. Đặc biệt, yugi của Anseong thuộc tỉnh Gyeonggi và làng Napcheong, Jeongju, tỉnh Pyeonganbuk là hai tên tuổi lớn của chén bát đồng thau. Hai vùng này có điểm chung đều là vùng trọng điểm của mạng lưới lưu thông xuyên lục địa đến Seoul.

Thành phố Anseong ở gần Seoul đã xây dựng được tiếng tăm khi cung cấp chén bát đồng cho các sĩ đại phu trong kinh thành khi xưa. Yugi của Anseong được đúc bằng cách đổ kim loại nóng chảy vào khuôn. Thành ngữ “anseong matchum” có nghĩa là “điều kiện hay hoàn cảnh đều hết sức phù hợp”, bắt nguồn từ việc lấy bát ra khỏi khuôn đúc một cách trơn tru, chuẩn xác không gặp phải trở ngại gì. Yugi của Anseong là sản phẩm nổi tiếng đến mức bất kỳ ai cũng biết, dẫn đến xuất hiện cả cách nói này.

Ngược lại, yugi của Napchong là loại chén bát bằng đồng thau được làm bằng kỹ thuật rèn bangjja do 3-4 người thợ đứng quây thành vòng tròn nện miếng sắt được đặt trên đe bằng những chiếc búa to, nhỏ khác nhau. Xử lý khối sắt nóng đỏ là việc không hề dễ dàng, công đoạn nào cũng khó khăn vô cùng nên sự đoàn kết giữa các nghệ nhân rất khác biệt và họ tự hào về điều đó. Đặc biệt, các nhạc cụ như cồng, chiêng phải được chế tạo bằng kỹ thuật bangjja thì mới có thể tạo ra âm thanh chuẩn xác. Vì vậy, khi chế tạo nhạc cụ, người ta thường làm trong màn đêm tĩnh lặng khi những huyên náo của cuộc sống hàng ngày lắng xuống để có được âm thanh tinh xảo.

Mặt khác, thành phố Namwon, tỉnh Jeollabuk là vùng có kỹ thuật làm đồ gỗ mỹ nghệ phát triển dựa trên nguồn tài nguyên gỗ trù phú của dải núi Jiri. Ở nơi đây, người ta gắn gỗ lên khung tiện và đẽo gọt. Máy tiện sử dụng trục quay cực kỳ hiệu quả trong việc tạo ra loại bát tròn nhỏ có nhu cầu sử dụng cao như chén bát ăn cơm, đồ thờ cúng và bát vo gạo. Máy tiện cũng xuất hiện trong tranh dân gian thời đại Joseon, ta có thể thấy được quy trình sản xuất đồ gỗ truyền thống qua các bức tranh đó. Ở Namwon, kỹ thuật tiện máy là phương pháp truyền thống vẫn được lưu truyền đến ngày nay.

Và như vậy, tại quê hương của sản phẩm nổi tiếng, những nghệ nhân kiệt xuất cùng tranh tài và phát triển, những người trẻ theo đuổi danh tiếng đó đã tiếp tục kế thừa truyền thống của địa phương. Đó chính là nền tảng để di sản văn hóa phi vật thể được truyền lại đến ngày nay. Năm 1962, Hàn Quốc đã ban hành Luật Bảo vệ Di sản văn hóa, thiết lập chính sách bảo vệ di sản phi vật thể và đã trở thành ví dụ điển hình về di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO.

Giải pháp cho tương lai
Tính địa phương của thủ công mỹ nghệ lại mang một ý nghĩa khác ở thời hiện đại. Sau công cuộc hiện đại hóa, văn hóa phát triển tập trung ở đô thị, nhưng ở địa phương thì lại bước vào con đường suy thoái. Dạo gần đây, việc tính địa phương nổi lên thành luận điểm của những cuộc tranh luận nhân văn cũng là do nguy cơ biến mất của các địa phương. Những lúc thế này, nghề thủ công đang được nhìn nhận lại như một giải pháp hiệu quả có thể cứu vãn tương lai của địa phương, đây là hiện tượng không chỉ diễn ra ở Hàn Quốc mà còn ở trên toàn thế giới. Những nhà sáng tác trẻ tìm kiếm cảm hứng từ thủ công địa phương, còn những nghệ nhân thủ công địa phương diễn giải lại kiến thức và kỹ thuật của bản thân và đi tìm hướng đi mới.

Nghề thủ công đòi hỏi những kỹ thuật thuần thục được nhận thức là một phương án có thể khắc phục nhiều vấn đề khác nhau mà một xã hội sản xuất và tiêu thụ hàng loạt đem lại. Hiện tượng thế hệ trẻ ngày nay hướng sự chú ý sang các nội dung văn hoá mang đậm tính địa phương đặc trưng, thoát ra khỏi những nội dung và sản phẩm với thiết kế nghìn kiểu như một đã góp sức cho sự hồi sinh của các làng nghề thủ công. Đây là lúc tập trung trí tuệ để tay nghề của nghệ nhân và nền văn hoá thủ công của địa phương sản sinh ra kỹ thuật ấy thúc đẩy sự phát triển hệ sinh thái địa phương.

Những chiếc bát đĩa đồng thau đa dạng do nghệ nhân yugi Kim Soo-young và nhà thiết kế Gio Ki-sang kết hợp tạo nên qua dự án YÉOL. Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia - nghệ nhân yugi Kim Soo-young và cũng là người tiếp nối sức sống của yugi của Anseong - đã cho ra mắt những sản phẩm yugi mang hơi thở hiện đại cùng các nhà thiết kế trẻ.
Cung cấp bởi YÉOL

Chiếc quạt do Kim Dae-sung - người hoàn thành khóa đào tạo nghề truyền thống - tham gia sáng tác khi thực tập tại Xưởng Sáng tạo của Viện Di sản Phi vật thể Quốc gia năm 2021. Tiếp nối người cha là nghệ nhân seonjajang kiêm Di sản phi vật thể quốc gia, anh là đời thứ năm đang giữ gìn sức sống của quạt truyền thống vùng Jeonju.
Cung cấp bởi Viện Di sản Phi vật thể Quốc gia. Ảnh Seo Heun-kang.

Chiếc hộp làm bằng vải bông của tác giả Park Gyeong-hyi, người sống bằng nghề chần bông đời thứ hai ở Tongyeong. Hiện nay, bà đang sử dụng hoa văn chữ Á (亞), kế thừa truyền thống nghệ thuật chần bông của Tongyeong đã gần như biến mất.
Cung cấp bởi Viện Chấn hưng Văn hóa Thủ công - Thiết kế Hàn Quốc

Nghề dệt cói tạo ra những vật dụng đa dạng cần thiết cho cuộc sống với chất liệu cói đã đặc biệt phát triển ở đảo Ganghwa. Trong ảnh là những chiếc hộp hình con ngỗng - sản phẩm hợp tác của nghệ nhân wanchojang Huh Sung-ja - người đã hoàn thành khóa đào tạo nghề và Studio Word.
Cung cấp bởi Viện Chấn hưng Văn hóa Thủ công - Thiết kế Hàn Quốc

Chiếc đèn trần do nghệ nhân ipjajang Jeong Chun-mo - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia hợp tác với Studio Word tạo nên. Ipjajang là nghệ nhân làm gat (mũ truyền thống) và nghệ thuật làm gat chủ yếu được truyền lại ở vùng Tongyeong và Jeju.
Cung cấp bởi Studio Word